هوش مصنوعی به یکی از میدان‌های اصلی رقابت جهانی میان دولت‌ها و شرکت‌های بزرگ فناوری تبدیل شده است. در حالی که آمریکا، چین و اتحادیه اروپا با سیاست‌گذاری منسجم و بودجه‌های کلان پیشتازی می‌کنند، در ایران رقابت میان نهادهای حکومتی بر سر متولی‌گری این فناوری، روند توسعه را کند و مبهم کرده است.
چرا دولت‌ها در توسعه هوش مصنوعی نقش کلیدی دارند؟
به گزارش آناژورنال در جهان امروز، دولت‌ها با تدوین سیاست‌های ملی، سرمایه‌گذاری مستقیم و تنظیم‌گری هوشمند، مسیر رشد هوش مصنوعی را تعیین می‌کنند.
برای نمونه، ایالات متحده آمریکا از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۵ مجموعه‌ای از طرح‌ها و قوانین برای توسعه و کنترل این فناوری تصویب کرده است. از ابتکار ملی هوش مصنوعی در دوران ترامپ تا انتشار اساسنامه حقوق هوش مصنوعی در دولت بایدن، هدف اصلی حفظ امنیت، نوآوری، رقابت‌پذیری و حقوق مدنی بوده است.
بودجه تحقیق و توسعه AI در آمریکا طی سال ۲۰۲۵ در بخش غیرنظامی حدود ۱.۵ میلیارد دلار و در بخش نظامی نزدیک به ۲ میلیارد دلار برآورد شده است.
وضعیت سیاست‌گذاری هوش مصنوعی در ایران چگونه است؟
در ایران، حکمرانی هوش مصنوعی با ابهام و چنددستگی نهادی مواجه است. اختلاف میان دستگاه‌های دولتی باعث شده نه نقشه‌راه مشخصی وجود داشته باشد و نه هماهنگی مؤثری میان بازیگران اصلی.
سازمان ملی هوش مصنوعی که برای سیاست‌گذاری و توسعه زیرساخت‌ها تشکیل شد، به دلیل ضعف مدیریتی و کمبود بودجه منحل و جای آن را ستاد توسعه فناوری و کاربردی هوش مصنوعی گرفت. با این حال، این تغییر نشانه‌ای از بی‌ثباتی در تصمیم‌گیری کلان بود.
چرا شورای ملی راهبری هوش مصنوعی محل مناقشه شد؟
در آبان ۱۴۰۴ مجلس شورای اسلامی با هدف هماهنگی میان نهادهای مختلف، تشکیل شورای ملی راهبری هوش مصنوعی را تصویب کرد. ریاست شورا بر عهده رئیس‌جمهور گذاشته شد، اما شورای عالی انقلاب فرهنگی با ارسال نامه‌ای به مجلس خواستار توقف آن شد و هشدار داد که چنین اقدامی موجب موازی‌کاری می‌شود. مجلس این درخواست را نپذیرفت و طرح را تصویب کرد؛ اقدامی که خود به نشانه دیگری از اختلاف در حاکمیت تعبیر شد.
رقابت پنهان میان وزارت ارتباطات و معاونت علمی بر سر هدایت AI
دو نهاد کلیدی، یعنی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، هر یک خود را متولی اصلی این حوزه می‌دانند. وزارت ارتباطات با محوریت زیرساخت و حکمرانی داده عمل می‌کند، در حالی که معاونت علمی بر توسعه دانش‌بنیان‌ها و پروژه‌های نوآورانه تمرکز دارد. نبود تقسیم کار شفاف و همکاری واقعی میان این دو نهاد، موجب اتلاف منابع و عقب‌ماندگی فناورانه شده است.
پیامدهای رقابت درون‌حکومتی چیست؟
نتیجه این ناهماهنگی، کندی توسعه، سردرگمی بخش خصوصی، و از دست رفتن فرصت‌های جهانی است. در حالی که کشورهای پیشرو به‌سرعت در حال بهره‌برداری از هوش مصنوعی مولد هستند، ایران همچنان درگیر رقابت درونی میان دستگاه‌های تصمیم‌گیر است.
در غیاب نقشه‌راه ملی و یک متولی واحد، پروژه‌ها اغلب مقطعی، نمایشی و فاقد عمق علمی‌اند. حتی برخی چت‌بات‌های معرفی‌شده بیشتر جنبه تبلیغاتی دارند تا کاربردی.
آینده حکمرانی هوش مصنوعی در ایران چه خواهد شد؟
اگر دولت نتواند سازوکار واحدی برای سیاست‌گذاری و نظارت بر هوش مصنوعی ایجاد کند، فاصله کشور با روند جهانی بیشتر خواهد شد. کارشناسان معتقدند تنها راه اصلاح این مسیر، واگذاری اختیار به نهادی مستقل و شفاف است تا از مداخلات متناقض جلوگیری شود. پرسش اصلی همچنان پابرجاست: چه کسی در نهایت پشت فرمان هوش مصنوعی ایران خواهد نشست؟
سوالات متداول:
۱. هوش مصنوعی در سیاست‌گذاری جهانی چه جایگاهی دارد؟
دولت‌ها نقش محوری در هدایت، تنظیم‌گری و حمایت مالی از توسعه هوش مصنوعی دارند و با سیاست‌های ملی مسیر رشد آن را تعیین می‌کنند.
۲. چرا ایران در حکمرانی هوش مصنوعی عقب مانده است؟
به دلیل نبود متولی واحد، اختلاف میان نهادها و تغییر مکرر ساختارهای تصمیم‌گیر، سیاست‌گذاری هوش مصنوعی در ایران ثبات لازم را ندارد.
۳. شورای ملی راهبری هوش مصنوعی چه هدفی دارد؟
این شورا با هدف هماهنگی میان نهادهای دولتی و خصوصی تشکیل شده، اما با مخالفت برخی دستگاه‌ها و نگرانی از موازی‌کاری روبه‌روست.
۴. چه نهادی باید مسئول اصلی هوش مصنوعی در ایران باشد؟
کارشناسان بر ایجاد نهادی مستقل، شفاف و فرابخشی تأکید دارند که بدون وابستگی سیاسی بتواند سیاست‌گذاری علمی و منسجم انجام دهد.
۵. آیا آینده هوش مصنوعی در ایران امیدوارکننده است؟
اگر دولت‌ها از رقابت داخلی دست بردارند و همکاری واقعی شکل بگیرد، هنوز امکان جبران عقب‌ماندگی وجود دارد؛ در غیر این صورت، فاصله با جهان بیشتر خواهد شد.
۶. وضعیت سرمایه‌گذاری ایران در هوش مصنوعی چگونه است؟
آمار رسمی دقیقی اعلام نشده، اما برآوردها نشان می‌دهد سهم بودجه پژوهشی کشور در مقایسه با کشورهای پیشرو بسیار محدود است.
۷. در کشورهای پیشرفته چه عواملی باعث موفقیت سیاست‌های هوش مصنوعی شده است؟
ثبات نهادی، سرمایه‌گذاری مداوم، شفافیت در قانون‌گذاری و حمایت از بخش خصوصی از مهم‌ترین عوامل موفقیت آن کشورهاست.
