در حالی‌که آسمان جهان از ماهواره‌ها و پهپادها انباشته شده است، ارتش‌های بزرگ دنیا بار دیگر به فناوری قرن هجدهمی بالن‌ها بازگشته‌اند.
بالن‌های جاسوسی با هزینه‌ای اندک و ماندگاری بالا، دوباره به ابزاری مؤثر برای ردیابی، نظارت و جنگ اطلاعاتی تبدیل شده‌اند؛ ابزاری که از چین تا آمریکا، نقش تازه‌ای در معادلات امنیتی یافته است.
چرا بالن‌ها دوباره به ابزار جاسوسی تبدیل شده‌اند؟
استفاده نظامی از بالن‌ها سابقه‌ای بیش از دو قرن دارد. نخستین بار در سال ۱۷۹۴ میلادی ارتش فرانسه از بالن‌های هیدروژنی برای رصد نیروهای اتریشی در میدان نبرد استفاده کرد. بعدها، در جنگ داخلی آمریکا و سپس در جنگ جهانی اول، بالن‌ها نقش کلیدی در شناسایی خطوط مقدم داشتند.
با آغاز جنگ جهانی دوم و ظهور هواپیماهای مدرن، بالن‌ها از کار افتادند و تنها در قالب «بالن‌های مانع» برای مقابله با هواپیماهای دشمن باقی ماندند.
اما اکنون، در قرنی که فناوری ماهواره و پهپاد حرف اول را می‌زند، ارتش‌ها دوباره به سراغ بالن‌ها رفته‌اند — ابزاری قدیمی اما با مزیت‌های اقتصادی و تاکتیکی جدید.
ایروستت‌ها و بالن‌های ارتفاع‌بالا چه تفاوتی دارند؟
بالن‌های نظامی امروز به‌طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند:
- ایروستت‌ها (Aerostats): بالن‌های مهارشده‌ای هستند که در ارتفاع ۳ تا ۵ کیلومتری فعالیت می‌کنند. این بالن‌ها به‌وسیله کابل به زمین متصل می‌شوند و قادرند سنسورهایی برای کشف موشک‌ها و پهپادهای کم‌ارتفاع حمل کنند. هزینه نگهداری آن‌ها بسیار کمتر از هواپیماهای هشدار زودهنگام است و می‌توانند هفته‌ها بدون وقفه در آسمان باقی بمانند.
- بالن‌های ارتفاع‌بالا: این نوع بالن‌ها در ارتفاع ۲۴ تا ۳۷ کیلومتری، در لایه استراتوسفر شناور می‌شوند و برخلاف ایروستت‌ها مهار نشده‌اند. آن‌ها می‌توانند در یک منطقه خاص معلق بمانند و از زمین تصویربرداری باکیفیت‌تر از ماهواره‌ها انجام دهند.
نقش چین در احیای بالن‌های جاسوسی چیست؟
بزرگ‌ترین محرک در بازگشت علاقه جهانی به بالن‌های جاسوسی، چین است.
در فوریه ۲۰۲۳، یک بالن عظیم چینی که به‌اندازه یک اتوبوس بود و تجهیزات شناسایی حمل می‌کرد، چندین روز بر فراز خاک آمریکا پرواز کرد تا سرانجام با شلیک جنگنده‌های آمریکایی منهدم شد. این حادثه به تنش دیپلماتیک بی‌سابقه‌ای میان پکن و واشنگتن انجامید.
بر اساس گزارش‌های اطلاعاتی، چین در سال‌های اخیر بیش از صد بالن جاسوسی را بر فراز تنگه تایوان و مناطق مرزی کشورهای دیگر به پرواز درآورده است.
چه مزایایی باعث شده بالن‌ها از پهپادها و ماهواره‌ها جلو بزنند؟
- ارتفاع پایین‌تر نسبت به ماهواره‌ها که امکان ثبت تصاویر دقیق‌تر از سطح زمین را فراهم می‌کند.
- هزینه پایین ساخت و نگهداری در مقایسه با سامانه‌های فضایی.
- توان ماندگاری طولانی‌مدت در آسمان، گاه تا چند هفته متوالی.
- رادارگریزی نسبی به‌ویژه در ارتفاعات استراتوسفر.
به همین دلیل، بسیاری از ارتش‌ها از جمله ایالات متحده، هند و روسیه نیز به آزمایش این فناوری بازگشته‌اند.
محدودیت‌ها و خطرات بالن‌های جاسوسی چیست؟
با وجود پیشرفت‌ها، بالن‌ها همچنان با چالش‌های مهمی روبه‌رو هستند:
- هدایت دشوار در بادهای شدید ارتفاعات بالا.
- محدودیت در منبع انرژی، چراکه بیشتر تجهیزات با پنل‌های خورشیدی کوچک کار می‌کنند.
- آسیب‌پذیری در برابر جنگ الکترونیک و اختلال در ارتباطات.
- پیامدهای سیاسی و دیپلماتیک در صورت ورود به حریم هوایی کشورهای دیگر.
ماجرای بالن چینی نشان داد که سرنگونی چنین وسیله‌ای می‌تواند به بحران دیپلماتیک منجر شود، هرچند خطر آن کمتر از سقوط یک هواپیمای جاسوسی است.
آینده بالن‌های نظامی به کدام سو می‌رود؟
کارشناسان نظامی معتقدند بالن‌ها با وجود محدودیت‌ها، به دلیل هزینه پایین و قابلیت ماندگاری طولانی، جایگاه ویژه‌ای در دکترین‌های شناسایی و پدافند آینده خواهند داشت. ترکیب این ابزارها با هوش مصنوعی، رادارهای پیشرفته و حسگرهای مادون‌قرمز می‌تواند فصل تازه‌ای از جنگ اطلاعاتی در قرن بیست‌ویکم را رقم بزند.
سوالات متداول:
۱. چرا ارتش‌ها دوباره از بالن استفاده می‌کنند؟
به‌دلیل هزینه پایین، ماندگاری بالا و توان شناسایی هدف‌های کم‌ارتفاع که رادارها قادر به کشف آن نیستند.
۲. تفاوت ایروستت و بالن ارتفاع‌بالا چیست؟
ایروستت‌ها مهارشده و در ارتفاع پایین‌تر فعالیت می‌کنند، درحالی‌که بالن‌های ارتفاع‌بالا آزاد و در استراتوسفر شناورند.
۳. حادثه بالن جاسوسی چین در آمریکا چه بود؟
در فوریه ۲۰۲۳، یک بالن جاسوسی چینی چند روز بر فراز آمریکا پرواز کرد و در نهایت توسط جنگنده‌ها منهدم شد که منجر به تنش سیاسی شدید شد.
۴. آیا بالن‌ها می‌توانند جایگزین ماهواره‌ها شوند؟
خیر، اما در برخی مأموریت‌ها مانند شناسایی منطقه‌ای یا مراقبت از اهداف متحرک، می‌توانند مکمل مؤثری برای ماهواره‌ها باشند.
۵. چه کشورهایی اکنون از بالن‌های جاسوسی استفاده می‌کنند؟
چین، آمریکا، روسیه، هند و چند کشور اروپایی در حال توسعه یا استفاده آزمایشی از این فناوری هستند.
