دریاچه ارومیه، نماد بحران زیست‌محیطی ایران، نه‌تنها در سال‌های اخیر بلکه در طول تاریخ دستخوش نوسانات بوده است؛ اما بر پایه داده‌های زمین‌شناسی و دیرینه‌اقلیم‌شناسی، خشک شدن سریع و گسترده کنونی پدیده‌ای بی‌سابقه و ناشی از دخالت انسان است، نه تغییرات طبیعی اقلیم.
آیا دریاچه ارومیه قبلاً هم خشک شده بود؟
بر اساس گزارش آناژورنال مطالعات مهدی زارع، استاد پژوهشکده بین‌المللی زلزله‌شناسی، سوابق زمین‌شناسی نشان می‌دهد دریاچه ارومیه در طول ۱۱۷۰۰ سال گذشته هرگز به‌طور کامل خشک نشده است.
او می‌گوید: «اگرچه این دریاچه مستعد نوسانات سطح آب است، اما کاهش کنونی، سرعت و شدت متفاوتی دارد و منشأ آن انسانی است.»
چه دوره‌هایی از خشکی در ارومیه ثبت شده است؟
زارع به سه دوره اصلی خشکسالی تاریخی اشاره می‌کند:
- حدود ۴۲۰۰ سال پیش: همزمان با رویداد خشکی منطقه‌ای و افت شدید سطح آب.
- بین ۳۱۰۰ تا ۲۷۰۰ سال پیش: همزمان با عصر برنز و آهن و گسترش خشکی در کل منطقه.
- حدود ۱۱۰۰ تا ۸۰۰ سال پیش: در دوران موسوم به ناهنجاری اقلیمی قرون وسطی که منجر به پسروی دریاچه و گسترش دشت‌های شور شد.
زارع همچنین از خشکسالی ثبت‌شده در اوایل قرن نوزدهم یاد می‌کند که به گفته منابع تاریخی، مردم توانسته‌اند در برخی بخش‌های خشک‌شده دریاچه پیاده‌روی کنند.
آیا دوره‌های ترسالی نیز وجود داشته است؟
بله. بررسی گرده‌های گیاهی نشان می‌دهد در حدود ۱۵۰۰ تا ۵۵۰ سال پیش، رطوبت مؤثر و بارش افزایش یافته و پوشش جنگلی گسترش پیدا کرده است.
همچنین در حدود ۱۹۰۰ تا ۲۰۰۰ سال پیش، شواهد از افزایش کوتاه‌مدت سطح آب دریاچه حکایت دارد.
تحلیل دیرینه‌اقلیم‌شناسی چه می‌گوید؟
داده‌های هسته‌های رسوبی نشان می‌دهد که در رسوبات هولوسن، لایه‌های تبخیری ضخیم وجود ندارد؛ به این معنا که دریاچه هرگز در دوره‌های طبیعی اقلیمی خشک نشده است.
زارع تأکید می‌کند: «تاب‌آوری دریاچه ارومیه در برابر خشکسالی‌های طبیعی در گذشته بالا بوده و کاهش فعلی سطح آب ناشی از دخالت انسانی و برداشت‌های غیرپایدار منابع آب است.»
نتیجه‌گیری: بحران امروز، انسانی است نه طبیعی
بر اساس تحلیل‌های موجود، از اوایل دهه ۱۳۸۰ دریاچه ارومیه بین ۴ تا ۷ متر افت سطح آب را تجربه کرده و بیشتر حجم خود را در کمتر از سه دهه از دست داده است. این پدیده در تاریخ طبیعی دریاچه بی‌سابقه است و باید به عنوان هشدار جدی زیست‌محیطی تلقی شود.
سوالات متداول:
۱. آیا ایران در گذشته هم تجربه خشک شدن دریاچه‌های بزرگ را داشته است؟
بله، نمونه‌هایی در هامون و بختگان دیده شده اما سرعت و شدت خشک شدن ارومیه بی‌سابقه است.
۲. از نظر علمی دلیل اصلی خشک شدن ارومیه چیست؟
افزایش برداشت آب‌های زیرزمینی، سدسازی بی‌رویه و تغییر الگوی بارش مهم‌ترین عوامل هستند.
۳. آیا می‌توان دریاچه ارومیه را دوباره احیا کرد؟
کارشناسان می‌گویند احیای کامل ممکن نیست، اما با مدیریت مصرف و بازگردانی حق‌آبه می‌توان روند تخریب را متوقف کرد.
۴. چه اقداماتی در سطح بین‌المللی مشابه انجام شده است؟
پروژه‌هایی در دریاچه آرال و سالیناس آمریکا تجربه احیا و تثبیت سطح آب را ارائه کرده‌اند.
۵. آیا شواهدی از بازگشت طبیعی دریاچه بدون مداخله وجود دارد؟
داده‌های اقلیمی نشان می‌دهد دریاچه ارومیه هرگز بدون اقدام انسانی به‌طور خودکار احیا نخواهد شد.
