به گزارش آناژورنال، بامداد جمعه ۱۷ شهریور ۱۳۵۷، هزاران نفر از مردم تهران به دعوت علامه یحیی نوری، روحانی مخالف رژیم شاهنشاهی، برای شرکت در نماز جمعه و راهپیمایی اعتراضی در میدان ژاله گرد هم آمدند.
با وجود اعلام دیرهنگام حکومت نظامی از ساعت ۶ صبح همان روز توسط ارتشبد غلامعلی اویسی، بسیاری از مردم از این ممنوعیت مطلع نبودند.
در حالی که فرماندهان نظامی بارها با بلندگو خواستار متفرق شدن مردم شدند، عدم توجه به این هشدارها منجر به آغاز تیراندازی مستقیم نیروهای ارتش به سمت مردم شد.
طبق شواهد تاریخی، گلوله‌باران تنها چند دقیقه ادامه یافت، اما تلفات آن بسیار سنگین بود.
چه تعداد کشته و زخمی در واقعه ۱۷ شهریور ثبت شد؟
بر اساس اعلام رسمی فرمانداری نظامی تهران، در این روز ۸۷ نفر کشته و ۲۵۰ نفر زخمی شدند.
با این حال، گروه‌های مخالف رژیم شاهنشاهی آمار کشته‌شدگان را تا ۴۰۰۰ نفر عنوان کردند و تنها در میدان ژاله شمار کشته‌ها را ۵۰۰ نفر برآورد نمودند.
تحقیقات بعدی از جمله بررسی‌های عمادالدین باقی با استفاده از منابع بنیاد شهید، تعداد دقیق کشته‌شدگان را ۸۸ نفر ذکر کرده که از این تعداد ۶۴ نفر در میدان ژاله جان باخته‌اند.
چرا حکومت نظامی در آن روز بی‌اثر بود؟
حکومت نظامی به دلیل اعلام دیرهنگام و نبود اطلاع‌رسانی مؤثر، نتوانست مانع از تجمع گسترده مردم شود.
این شکست در اجرای نظم نظامی از سوی بسیاری تحلیل‌گران به عنوان نشانه‌ای از تزلزل و ناکارآمدی نظام سیاسی وقت تفسیر شده است.
واکنش رژیم پهلوی و دولت آمریکا به واقعه جمعه سیاه چه بود؟
پس از این حادثه، شاه در جلساتی با کارتر، سادات و بگین، واقعه ۱۷ شهریور را «طرحی شیطانی» توصیف کرد.
آمریکا نیز علناً از سیاست سرکوب رژیم پهلوی حمایت کرد.
اما در عین حال، برخی مقامات آمریکایی مانند وارن کریستوفر خواستار اعتدال در اجرای حکومت نظامی شدند.
این دوگانگی موضع آمریکا، سردرگمی شدید واشنگتن نسبت به تحولات داخلی ایران را برجسته‌تر کرد.
پیامدهای واقعه ۱۷ شهریور چه بود؟
۱. تردید در اراده سیاسی رژیم پهلوی:
پس از کشتار ۱۷ شهریور، شاه به شدت دچار تردید و سردرگمی شد.
تشکیل کابینه‌های جدید و روی آوردن به گزینه‌های نظامی مانند ارتشبد ازهاری نشان‌دهنده بحران در تصمیم‌گیری بود.
۲. تضعیف انسجام ارتش:
استفاده مکرر از ارتش در سرکوب مردم، سبب تضعیف روحیه، افزایش نارضایتی در میان نظامیان و ایجاد شکاف در بدنه ارتش شاهنشاهی شد.
۳. تعمیق فاصله مردم با حکومت:
واقعه ۱۷ شهریور، فاصله ملت و حکومت را به نقطه بازگشت‌ناپذیری رساند.
از این پس، مبارزات مسلحانه و انقلابی به‌جای اصلاحات قانونی، رویکرد غالب مخالفان شد.
۴. تشدید بحران برای آمریکا:
تا پیش از جمعه سیاه، آمریکا بحران ایران را جدی نمی‌گرفت.
اما پس از آن، بازنگری جدی در سیاست‌های واشنگتن درباره تهران آغاز شد که البته منجر به سردرگمی بیشتر در تصمیم‌گیری‌های بعدی شد.
جمعه سیاه؛ آغاز پایان حکومت پهلوی؟
۱۷ شهریور ۱۳۵۷ به عنوان نقطه‌عطفی در تاریخ معاصر ایران شناخته می‌شود.
این واقعه، قدرت رژیم پهلوی را در افکار عمومی ایران تضعیف کرد، مشروعیت آن را به شدت زیر سؤال برد و زمینه‌ساز تشدید اعتراضات و حرکت نهایی به سمت سقوط نظام سلطنتی در بهمن ۱۳۵۷ شد.
سؤالات متداول:
۱. جمعه سیاه چه روزی رخ داد؟
جمعه سیاه در روز ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ در میدان ژاله تهران رخ داد که طی آن صدها نفر از مردم در جریان تظاهرات اعتراضی کشته شدند.
۲. چه کسی مردم را برای راهپیمایی دعوت کرد؟
دعوت‌کننده اصلی راهپیمایی علامه یحیی نوری، از روحانیون مخالف رژیم شاهنشاهی بود.
۳. علت نام‌گذاری این واقعه به “جمعه سیاه” چیست؟
به دلیل کشتار خونین مردم در یک روز جمعه و شدت سرکوب، این روز به «جمعه سیاه» شهرت یافت.
۴. چند نفر در واقعه ۱۷ شهریور کشته شدند؟
آمار رسمی ۸۷ کشته و ۲۵۰ زخمی را اعلام کرده اما منابع مختلف تا ۴۰۰۰ کشته را نیز عنوان کرده‌اند.
۵. پیامدهای سیاسی قیام ۱۷ شهریور چه بود؟
واقعه ۱۷ شهریور به تشدید بحران رژیم پهلوی، تضعیف ارتش، از بین رفتن مشروعیت حکومت، و تسریع روند انقلاب منجر شد.
