آیا می‌دانستید نام “آذربایجان” تا 210 سال پیش تنها به بخش‌هایی از شمال غربی ایران اطلاق می‌شد و سرزمین‌های شمال ارس، که امروز جمهوری آذربایجان خوانده می‌شود، هیچ‌گاه چنین نامی نداشته‌اند؟
این مقاله آناژورنال، روایت تحریف‌شده و ساختگی نام “آذربایجان” را واکاوی می‌کند؛ داستانی که با اهداف استعماری روسیه کلید خورد، با فروپاشی شوروی به نقطه عطف رسید و در بزنگاه تاریخی، واکنش دولت ایران مسیر آن را تعیین کرد.
جمهوری آذربایجان چجوری تشکیل شد؟
سرزمین‌هایی که امروز در قالب جمهوری آذربایجان شناخته می‌شوند، در گذشته‌ای نه چندان دور، بخشی از ایران بودند و با نام‌های تاریخی «آران»، «شروان» و «گنجه» شناخته می‌شدند.
تا پیش از قرن 19 میلادی، این مناطق هویت مستقل یا نام متفاوتی از «آذربایجان» داشتند. نام آذربایجان تنها به مناطق جنوبی رود ارس (تبریز، اردبیل و ارومیه) اطلاق می‌شد.
چرا نام آذربایجان به این منطقه داده شد؟
در پی جنگ‌های ایران و روس، سه قرارداد ننگین یعنی گلستان (1813)، ترکمنچای (1828) و آخال (1881) منجر به جدایی مناطق مهمی از ایران شد.
روسیه تزاری پس از اشغال این مناطق، برای ایجاد پیوستگی ذهنی و تاریخی بین شمال و جنوب ارس، نام «آذربایجان» را به سرزمین‌های تازه‌اشغالی اطلاق کرد تا در آینده بتواند ادعای الحاق آذربایجان اصلی ایران به این سرزمین‌ها را توجیه‌پذیر کند.
آذربایجان واقعی کجاست؟
نام «آذربایجان» از واژه پارسی «آذر» (به معنای آتش) و «بایگان» (نگهدار) گرفته شده است، اشاره به سرزمینی که نگهبان آتشکده‌ها و زادگاه زرتشتی‌گری بوده است.
آذربایجان واقعی در جنوب رود ارس قرار دارد و شامل شهرهای تبریز، اردبیل، زنجان و ارومیه می‌شود.
این منطقه، نه تنها تاریخی، بلکه فرهنگی و زبانی نیز کاملاً ریشه در ایران دارد.
نام‌گذاری سرزمین‌های شمالی ارس به آذربایجان، کاملاً نادرست و تحریف‌شده است؛ دقیقاً مانند آنکه کشوری در شرق آسیا خود را “پارس” بنامد، با این استدلال که روزی با امپراتوری هخامنشی رابطه داشته است.
سیاست اشتباه ایران پس از فروپاشی شوروی
با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در اوایل دهه 70 میلادی شمسی (1991 میلادی)، کشورهایی همچون اوکراین، تاجیکستان، ترکمنستان و همچنین جمهوری آذربایجان اعلام استقلال کردند.
در همین دوران که ریاست جمهوری ایران برعهده آیت‌الله هاشمی رفسنجانی بود، مردم باکو خواهان پیوستن به سرزمین مادری یعنی ایران شدند، اما دولت ایران به دلایل دیپلماتیک و سیاسی، این درخواست را نپذیرفت و کشور تازه‌تأسیس را به رسمیت شناخت.
پس از فروپاشی یوگوسلاوی، کشوری با نام «مقدونیه» اعلام استقلال کرد، اما یونان به دلیل داشتن استانی به همین نام، از به رسمیت شناختن آن خودداری کرد. سازمان ملل نیز این حق را به یونان داد.
نتیجه؟ کشور مقدونیه مجبور شد نام خود را به «مقدونیه شمالی» تغییر دهد.
ایران نیز می‌توانست از همین الگو پیروی کند و با تکیه بر حق تاریخی و فرهنگی خود، اجازه ندهد نام باستانی آذربایجان بر سرزمین‌های غیرفارسی و غیرتاریخی اطلاق شود.
چرا «آذربایجان» یک نام پارسی است؟
واژه «آذربایجان» از ریشه پارسی «آذر» به معنای آتش و «بایگان» به معنای نگهدار تشکیل شده است.
این واژه اشاره به آیین زرتشتی و نگهداری آتش در آتشکده‌های ایران باستان دارد.
نمونه‌هایی مانند “آذرخش”، “آذرمیدخت” (نام دختر خسروپرویز) نیز بر اصالت پارسی این واژه صحه می‌گذارند.
تغییر آن توسط روس‌ها و استفاده توسط قومیتی غیرایرانی، یک جعل تاریخی محسوب می‌شود.
سوالات متداول:
1. آیا جمهوری آذربایجان قبلاً بخشی از ایران بوده؟
بله، تا پیش از قرن 19 میلادی، این مناطق تحت سلطه ایران بودند و در پی جنگ با روس‌ها از ایران جدا شدند.
2. چرا نام آذربایجان به این کشور داده شد؟
روسیه این نام را به سرزمین‌های تازه‌اشغالی داد تا در آینده بتواند با ایجاد وحدت نام، بستر جدایی آذربایجان واقعی از ایران را فراهم کند.
3. چرا ایران کشور آذربایجان را به رسمیت شناخت؟
در زمان ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی، به دلایل سیاسی و فشارهای بین‌المللی، ایران کشور تازه‌تأسیس را به رسمیت شناخت.
4. آیا امکان داشت ایران جمهوری آذربایجان را به رسمیت نشناسد؟
بله، همان‌طور که یونان با مقدونیه رفتار کرد، ایران هم می‌توانست به دلیل تکرار نام یک استان تاریخی خود، از به رسمیت شناختن آن خودداری کند.
5. تفاوت آذربایجان واقعی با جمهوری آذربایجان چیست؟
آذربایجان واقعی، بخشی از شمال‌غرب ایران شامل شهرهایی چون تبریز، اردبیل و زنجان است؛ اما جمهوری آذربایجان، ساختاری سیاسی است که در شمال ارس و خارج از مرزهای کنونی ایران قرار دارد.
