در حوزه‌ی تسلیحات مدرن، ترکیب واژه‌هایی مانند «بمب هیدروژنی» و «غیر هسته‌ای» در نگاه نخست نوعی تناقض درونی به نظر می‌رسد.
اما بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد که این مفهوم اشاره به نوعی سلاح پیشرفته دارد که گرچه فاقد واکنش‌های شکافت یا همجوشی هسته‌ای است، اما از نظر قدرت تخریب، به بمب‌های هسته‌ای نزدیک می‌شود.
یکی از مهم‌ترین نمونه‌های این نوع سلاح‌ها، بمب ترموباریک یا بمب خلا است.
با آناژورنال همراه باشید.
تفاوت بمب هیدروژنی و بمب غیر هسته‌ای
بمب هیدروژنی یک سلاح گرمایی-هسته‌ای است که از همجوشی هسته‌ای برای ایجاد انفجاری بسیار قدرتمند بهره می‌گیرد. این فرآیند نیازمند دمای فوق‌العاده بالا و ایجاد یک واکنش زنجیره‌ای است.
از سوی دیگر، بمب‌های غیر هسته‌ای مانند ترموباریک بر پایه‌ی استفاده از انرژی شیمیایی و اکسیژن موجود در هوا طراحی شده‌اند.
این سلاح‌ها واکنش هسته‌ای ایجاد نمی‌کنند، اما با استفاده از امواج ضربه‌ای و گرمای شدید، تخریب بسیار بالایی به‌ویژه در فضاهای بسته و زیرزمینی ایجاد می‌کنند.
بمب ترموباریک: گزینه‌ی جایگزینِ بدون تابش
بمب‌های ترموباریک (Thermobaric)، که به آن‌ها «بمب خلا» نیز گفته می‌شود، از دو مرحله انفجاری بهره می‌برند.
در مرحله‌ی اول، یک ابر گاز قابل‌احتراق در فضا پخش شده و در مرحله‌ی دوم، این گاز مشتعل شده و فشار شدید انفجاری تولید می‌کند.
این انفجار می‌تواند هوا را از محیط خارج کرده و باعث خفگی یا له‌شدن اهداف انسانی یا سازه‌ای شود.
با وجود این‌که این نوع بمب فاقد تشعشع هسته‌ای است، قدرت تخریب آن در حد برخی بمب‌های اتمی تاکتیکی برآورد شده و به‌ویژه در جنگ‌های شهری و کوهستانی بسیار کاربردی است.
کاربردها و موارد استفاده بمب ترموباریک در جنگ های اخیر
نمونه‌هایی از استفاده عملی این سلاح در درگیری‌های نظامی اخیر مشاهده شده است:
- روسیه در جریان تهاجم نظامی به اوکراین از بمب‌های ترموباریک در مناطق خاص استفاده کرده است.
- ایالات متحده نیز از بمب GBU-43/B موسوم به “مادر تمام بمب‌ها” (MOAB) در افغانستان بهره گرفت که یکی از بزرگ‌ترین بمب‌های غیر هسته‌ای جهان محسوب می‌شود.
مزایا و چالش های حقوقی بمب ترموباریک
سلاح‌های غیر هسته‌ای قدرتمند مزایایی مانند عدم باقی‌ماندن آلودگی رادیواکتیو و تولید سریع‌تر دارند، اما استفاده از آن‌ها در مناطق غیرنظامی یا پرجمعیت، نقض آشکار حقوق بشر و قوانین بین‌المللی جنگی محسوب می‌شود.
سازمان‌های حقوق بشری بارها هشدار داده‌اند که استفاده از بمب‌های ترموباریک در مناطق مسکونی می‌تواند به عنوان جنایت جنگی تلقی شود.
استفاده از اصطلاح «بمب هیدروژنی غیر هسته‌ای» گرچه در علم فیزیک هسته‌ای واژه‌ای دقیق محسوب نمی‌شود، اما در ادبیات نظامی و رسانه‌ای، نشان‌دهنده‌ی ورود نسل جدیدی از سلاح‌هاست که مرز میان جنگ‌های کلاسیک و هسته‌ای را مبهم‌تر می‌کنند.
این سلاح‌ها بدون فعال‌سازی واکنش‌های رادیواکتیو، به سطحی از تخریب می‌رسند که تا پیش از این تنها در بمب‌های اتمی قابل مشاهده بود.
در جهانی که روز به روز بیشتر درگیر تنش‌های ژئوپلیتیکی می‌شود، شناخت این سلاح‌ها و بررسی پیامدهای اخلاقی، زیست‌محیطی و حقوقی آن‌ها، بیش از هر زمان دیگری ضروری به نظر می‌رسد.
سوالات متداول:
1. آیا بمب هیدروژنی غیر هسته‌ای واقعاً وجود دارد یا فقط یک اصطلاح رسانه‌ای است؟
اصطلاح «بمب هیدروژنی غیر هسته‌ای» بیشتر در رسانه‌ها استفاده می‌شود تا در منابع علمی.
این عنوان معمولاً به بمب‌هایی مانند بمب ترموباریک یا «بمب خلا» اشاره دارد که بدون استفاده از واکنش هسته‌ای، قدرت انفجاری مشابه بمب‌های هیدروژنی دارند.
2. بمب ترموباریک چیست و چگونه کار می‌کند؟
بمب ترموباریک نوعی بمب غیر هسته‌ای است که با استفاده از اکسیژن محیط، انفجاری بسیار شدید ایجاد می‌کند.
این بمب ابتدا ابری از ماده‌ی سوختی در هوا پخش می‌کند و سپس آن را مشتعل می‌سازد.
نتیجه‌ی این فرآیند، موج انفجاری شدید و فشار بالا در محیط است.
3. تفاوت بمب هیدروژنی و بمب ترموباریک در چیست؟
بمب هیدروژنی از فرآیند همجوشی هسته‌ای برای ایجاد انفجار استفاده می‌کند و با تشعشع رادیواکتیو همراه است.
در مقابل، بمب ترموباریک با واکنش شیمیایی و بدون هرگونه فرآیند هسته‌ای عمل می‌کند و به همین دلیل فاقد آلودگی رادیواکتیو است.
4. آیا بمب غیر هسته‌ای می‌تواند به اندازه بمب اتمی قدرت تخریب داشته باشد؟
برخی از بمب‌های غیر هسته‌ای مانند MOAB و FOAB دارای قدرت انفجاری بسیار بالا هستند که در موارد خاص می‌توانند با سلاح‌های هسته‌ای تاکتیکی برابری کنند، اما همچنان فاقد تشعشعات خطرناک هستند.
5. آیا استفاده از بمب‌های ترموباریک قانونی است؟
استفاده از این نوع سلاح‌ها در قوانین بین‌المللی به‌طور کامل ممنوع نشده است، اما استفاده از آن‌ها در مناطق مسکونی یا علیه غیرنظامیان ممکن است نقض حقوق بشر یا حتی جنایت جنگی محسوب شود.
6. در چه کشورهایی از بمب‌های غیر هسته‌ای با قدرت بالا استفاده شده؟
روسیه از بمب‌های ترموباریک در جنگ اوکراین استفاده کرده است.
آمریکا نیز از MOAB (مادر تمام بمب‌ها) در افغانستان استفاده کرده بود. این سلاح‌ها معمولاً در عملیات‌های نظامی سنگین علیه اهداف استراتژیک به‌کار می‌روند.
7. مزیت‌های بمب‌های غیر هسته‌ای نسبت به بمب‌های اتمی چیست؟
این نوع سلاح‌ها بدون تشعشع رادیواکتیو هستند، فرآیند ساخت و نگهداری ساده‌تری دارند، هزینه کمتری دارند و از نظر سیاسی و حقوقی کمتر حساسیت‌برانگیز هستند.
همچنین برای استفاده در میدان نبرد انعطاف‌پذیرتر محسوب می‌شوند.
